Yaptığımız iş ne olursa olsun, retoriğe ihtiyaç duyduğumuz zamanlar olabiliyor. Retorik sözcüğü bazı olumsuz çağrışımlara sahip olsa da aslında güzel söz söyleme sanatı anlamına gelmekte. Antik Yunan felsefesinde Platon bu sözcüğe olumsuz bir anlam yükledi. Fakat Aristoteles’le birlikte retorik, felsefenin en önemli alanlarından biri haline geldi. Retorik sözcüğüne Platon’un kazandırdığı “kandırmaca”, “aldatma”, “yanıltma şekli” gibi anlamların etkileri günümüzde de hissedilse bile, Aristoteles’in retorik sanatıyla ilgili yaptığı çözümlemeler, işi gereği güzel söz söylemek durumunda olan kişilerin yoluna ışık tutmayı sürdürüyor. Aristoteles’in günümüzden yüzlerce yıl önce yazdığı Retorik kitabı, bugüne kadar sayısız dile çevrildi, binlerce kez basıldı, milyonlarca kullanıcı tarafından dikkatle incelendi. Yaptığınız işin gereği olarak retoriğe ihtiyaç duyuyorsanız, bu kitap sayesinde güzel söz söyleme yeteneğinizi geliştirebilir, işlerinizde daha başarılı olabilirsiniz. Ofix Blog‘da bugünkü yazımızda, okurlarımız için Aristoteles’in Retorik kitabını kısaca tanıtacağız.
Retorik nedir?
Sözlük anlamıyla ifade edecek olursak retorik, güzel söz söyleme sanatıdır. Güzel söz söylemenin yöntemlerini ve kurallarını araştıran bilim dalı da yine retorik sözcüğüyle ifade edilir. Bu sözcük ilk olarak Antik Yunan felsefesinde ikna sanatı anlamında kullanıldı. Sofistler olarak bilinen eğitmenlerin verdiği hizmetler arasında retorik yöntemleri de vardı. Sofistlerin verdiği eğitim hizmetlerini toplumsal düzen için zararlı gören Platon, retoriğin tehlikeli sonuçlar doğurabileceğine inanıyordu. Özellikle devler işleri için gerekli doğru bilgilerle yetişmek yerine retorikte uzmanlaşarak yönetimi ele geçirenlerin vereceği yanlış kararların toplumu felakete sürükleyeceğini düşünüyordu. Bu düşüncesindeki en önemli gerekçelerden biri, Sokrates’i idama mahkum edenlerin retoriği kullanmış olmasıydı. Platon’un ideal devletinde yönetici sınıfının retorik kullanması yasaktı. Aristoteles ise Platon’un aksine, retoriği büsbütün yasaklamak yerine bundan nasıl yararlanılabileceğini araştırdı. Aristoteles’e göre retorik, felsefede karşıt düşüncelerin tartışılmasında kullanılan diyalektiğin eşdeşiydi. Retoriği kullanacak kişilerin kanıtlarla inandırma tarzları hakkında bilgi sahibi olması gerekiyordu.
Retoriği belli bir durumda elde var olan inandırma yollarını kullanma yetisi olarak tanımlayan Aristoteles‘e göre kanıtlarla inandırma bir tür gösteridir. Gösterinin retoriksel biçimi ise örtük tasımdır. Retorik türleri üçe ayrılır; politik retorik, adli retorik ve törensel retorik. Bu üç türüyle retoriğin olası kötü kullanımları, asıl kullanımı aleyhine kanıt olarak değerlendirilemez. Retorikçinin dürüst olanı da vardır, dürüst olmayanı da. Retoriğin doğası ve kullanım şekilleri hakkında bilgi sahibi olanlar, yanlış retorik kullanımına karşı daha dikkatlidir. Retoriği yeterince tanımayanlar ise yanlış retorik kullanımları nedeniyle yanlış eylemlere sürüklenebilirler. İnandırma tarzlarından bazıları retorik kapsamına girer. Bazıları ise bu kapsamda değerlendirilemez. Retoriği kullanan kişiler, retoriğin özünün kanıtlara dayalı inandırma olduğunu bildikleri için tanıklar, sözleşmeler ve benzeri araçları ellerinin altında bulundururlar. Retorik sanatında konuşmacının bir kişisel karakteri açığa vurma gücü, dinleyenlerin coşkularını uyandırma gücü ve bir hakikati inandırıcı kanıtlar yoluyla tanıtlama gücü incelenir. Bu incelemeler diyalektik ve etik alanında da faydalıdır. (1354a-1354b)
Politik retorik nedir?
Aristoteles‘e göre politik retorik, politika alanında kullanılan retorik çeşididir. Hatta politik iletişimin politik retorikten ibaret olduğunu düşünmek yönünde genel bir eğilim vardır. Daha teknik olarak bakıldığında politik retorik, konuşmacının bir eylem şeklinin uygun olup olmadığını tanıtlamak için kullandığı retoriktir. Politik retorikle konuşmacı, dinleyicileri bir şey yapmak ya da yapmamak yönünde harekete geçirmeye çalışır. Bunu üç araçla gerçekleştirir; cesaretlendirme ve umut kırma, geleceği öngörme, sonuçlarda uygunluk ve uygunsuzluğu belirleme. Politik retoriğin beş ana konusu vardır; yollar ve araçlar, savaş ve barış, ulusal savunma, dış alım ve dış satım, yasama. Bu konuların her biri politik retorikte ayrı bir bölümdür. Politik retoriği kullanan konuşmacı, savunduğu görüşlerin dinleyicilerin mutluluğunu gözettiğini göstermek durumundadır. Bunun için dinleyicilerin ilgisini çekmeli, nelerin iyi ve güzel olduğunu bilmeli, bu konularda ortaya atılan farklı görüşlerin dayanaklarını incelemelidir. Zaman bakımından ise politik retoriğin zamanı gelecekle ilgilidir. Lehinde veya aleyhinde konuştuğu konular geleceğe göndermede bulunur. (1358b-20)
Adli retorik nedir?
Aristoteles‘e göre adli retorik, mahkemelerde kullanılan retorik çeşididir. Adli retoriğin beş farklı unsuru vardır; yasalar, tanıklar, sözleşmeler, işkenceler ve yeminler. Adli retoriği kullanacak konuşmacı, karşı tarafı ikna etmek için yasalara başvurmalıdır. Yasanın haksızlık içerdiğini düşünüyorsa, tüm insanların kabul edebileceği evrensel yasalara başvurmalıdır. Adli retorikte başarılı olabilmek için konuşmacının etik alanında donanım sahibi olması gerekir. Kötü davranışın ne demek olduğunu incelemesi retorikte ona fayda sağlar. Adli retorikte aynı zamanda iyi ve övgüye değer davranışları da bilmek gerekir. Adli retoriğin unsurlarından biri olan tanıklar, konuşmacının lehine veya aleyhine olabilir. Sözleşmeler için konuşmacının aleyhine bir husus varsa bunun yasaya uygun olup olmadığına bakmak gerekir. Yasaya uygun olmayan sözleşme maddelerinin geçersiz olduğu savunulabilir. İşkenceler güvenilir bir araç değildir. Zorlama altında verilen ifadeler üzerinden söylem geliştirmek sakıncalıdır. Yeminler de yine güvenilir bir araç değildir. Zaman bakımından ise adli retoriğin zamanı geçmişle ilgilidir. Lehinde veya aleyhinde konuşulan konular geçmişe göndermede bulunur. (1375b-1377b)
Törensel retorik nedir?
Aristoteles’e göre törensel gösterilerde kullanılan retorik çeşidi törensel retoriktir. Bu retorik çeşidinde konuşmacı, erdem ve kusurlarla ilgilenir. Bir kimseyi överken, başka birini eleştirir. Törensel retorik için konuşmacının erdem biçimlerini bilmesi, hangi erdemlerin diğerlerinden daha üstün olduğunu öğrenmiş olması gerekir. Törensel retorik için konuşmacının elinde üç araç vardır; övme ve eleştirme, şimdiki zaman, onur ve onursuzluk. Törensel retorikte konuşmacının bu üç aracı lehine kullanması gerekir. Övdüğü kişinin erdemlerinin yüksek olduğunu göstermesi, konuşmasını şimdiki zamanla ilişkilendirmesi, övülen kişinin sahip olduğu onurun yüceltilmesi, törensel retorikte başarı sağlar. Kişinin aile geçmişinde onurlu insanlar varsa, onu övmek için bundan yararlanılabilir. Örneğin savaş kazanan başarılı bir komutan varsa ve daha önce babası da başarılı bir komutanlık yapmışsa, oğlu övmek için babasından bahsedilebilir. Törensel retorikte dili olabildiğince estetik şekilde kullanmak gerekir. Zaman bakımından ise törensel retoriğin zamanı şimdiyle ilgilidir. Lehinde veya aleyhinde konuşulan konular şimdiki zamana göndermede bulunur. (1367a-1369b)
Retoriğin temel unsurları nelerdir?
Aristoteles’e göre retoriğin üç temel unsuru vardır; logos, ethos ve pathos. Bunlardan logos, mantığa dayalı akıl yürütmeyi ifade eder. Retorik sırasında konuşmacının akıl yürütmesi mantıki temellere dayanmalıdır. Retorikte logos, anlatılan konuların biçim ve içerik yönünden akla uygun olmasını sağlar. Logos sayesinde konuşmacı, karşı tarafa görüşlerini akıl yoluyla kabul ettirmeye çalışır. Verdiği örnekler, yaptığı analizler, dayandığı temeller akla uygunsa, retorikte logos unsuru sağlanmış olur. Retorikte ethos, konuşmanın değerlerle ilişkisini anlatır. Konuşmanın yalnızca akla uygun olması yetmez, aynı zamanda da ahlaki bakımdan doğru temellere dayanması gerekir. Ahlaken uygun olmayan bir fikri sırf akıl yürütme yoluyla kabul ettirmeye çalışmak yanlış bir retorik şeklidir. Pathos ise retoriğin duygu boyutunu anlatır. Retorik kullanan konuşmacı, akıl ve değerlere uygun şekilde hazırladığı konuşmasında heyecan yaratamıyorsa retorikte başarılı olduğu söylenemez. Retorikte logos mesaja, ethos kaynağa, pathos ise dinleyiciye yöneliktir. Başarılı bir retorikte bu üç unsurdan etkin şekilde yararlanılır. (1356a-1357b)
İş hayatı için Retorik’ten alınabilecek dersler nelerdir?
Yaptığınız iş ne olursa olsun, birlikte çalıştığınız kişileri veya yöneticileri çeşitli konularda bazı şeylere ikna etmeniz gerekir. Düşünce veya inancınızı retorik yöntemlerine uygun şekilde savunmak, istediğiniz sonuçları elde etmenize yardımcı olabilir. İş hayatında politik retorik, adli retorik ve törensel retorik yöntemlerini kullanmanız gereken farklı durumlarla karşılaşabilirsiniz. Kullanacağınız retorik türü ne olursa olsun, daima kanıtlarla hareket etmeyi unutmamalısınız. İş hayatında bu kanıtlar, herhangi bir yazışma, bir sözleşme maddesi veya herhangi bir dijital veri olabilir. Elinizde hiçbir kanıt olmadan hiçbir konu hakkında düşünce geliştirmemeli, karşı tarafı ikna etmeye kalkışmamalısınız. İş arkadaşlarınızdan veya yöneticilerinizden gelen bir düşünce, teklif veya proje karşısında ilk etapta olumlu veya olumsuz yönde hiçbir düşünce beyan etmemelisiniz. Önce karşı tarafın düşünce veya inancını hangi gerekçelere dayandırdığını görmeye çalışmalısınız. Bu düşünce veya inanca eğer olumlu bir karşılık verecekseniz, zaten ikna etmeniz gereken bir durum yoktur. Ancak karşı çıkacaksanız, karşı çıkma gerekçenizin kesinlikle kanıtlara dayanması gerekir.
Herhangi bir konu hakkında elinizde eğer sağlam kanıtlar varsa, savunduğunuz düşünceyi kabul ettirmekte önemli bir güçlük yaşamazsınız. Bununla birlikte, iş hayatında bazen tümüyle haklı olsanız bile istediğiniz sonuçları alamayabilirsiniz. Bu durumda karşı tarafa uygulayacağınız herhangi bir zorlayıcı tutum, ilişkilerin kopmasına yol açabilir. Böyle yapmak yerine, savunduğunuz görüşleri farklı retoriklerle savunmayı sürdürebilirsiniz. Eğer gerçekten haklıysanız, gerekli şartlar oluştuğunda görüşleriniz ilgili kişilerden onay görecektir. Bu konuda sabırlı olmalı, farklı retorik çeşitlerini denemekten vazgeçmemelisiniz. Retorik çeşitleri konusunda Aristoteles’e göre elinizde üç farklı seçenek var; politik retorik, adli retorik ve törensel retorik. Bunlardan her birini iş hayatında yerine göre kullanabilirsiniz. Bunlardan biriyle elde edemeyeceğiniz sonucu diğeriyle elde edebilirsiniz. Unutmayın ki Aristoteles‘in Retorik kitabı günümüze kadar milyonlarca kişinin konuşmalarına yön verdi, istedikleri sonuçları almalarına katkı sağladı. Bu kişilerden biri de siz olabilirsiniz. Şu şartla ki, retorik çeşitlerini ve kurallarını iyi öğrenmeli, kendinizi retorikte geliştirmelisiniz.
İş hayatında politik retorik ne zaman ve nasıl kullanılabilir?
Politik retorik ifadesinde geçen politik sözcüğü sizi yanıltmasın. Bu sözcük günümüzde siyaset alanıyla ilişkilendirilse de Aristoteles için politik sözcüğü kamu hayatıyla ilgili her şeyi kapsamakta. Konuşmacının bir eylem şeklinin uygun olup olmadığını tanıtlamak için kullandığı retoriği politik retorik olarak adlandırmış olmasının nedeni, bu retoriğin daha çok kamusal alanda kullanılıyor olmasıdır. Ancak iş hayatında da bir eylem şeklinin uygun olup olmadığını tanıtlamak için politik retoriği kullanabilirsiniz. Yaptığınız işle ilgili daha önce yapılmış çalışmaların, devam eden işlerin veya ortaya atılan projelerin uygun olup olmadığını tanıtlamak için politik retoriği kullanabilirsiniz. Bu konuda Aristoteles’e göre elinizde üç araç var; cesaretlendirme ve umut kırma, geleceği öngörme, sonuçlarda uygunluk ve uygunsuzluğu belirleme. Savunduğunuz görüşün karşı taraftan kabul görmesi için onu cesaretlendirmeli, farklı görüşlere yönelik beklentilerinin boş olduğunu göstermelisiniz. Yapacağınız gelecek projeksiyonları bu konuda size çok yardımcı olacaktır. Yapılan işlerin amaçları ve sonuçları arasındaki uygunluk ve uygunsuzluğu gösterirseniz, savunduğunuz görüşleri daha kolay kabul ettirebilirsiniz.
İş hayatında adli retorik ne zaman ve nasıl kullanılabilir?
İş hayatında adli retoriği kullanmak için avukat veya savcı olmanıza gerek yok. İşle ilgili herhangi bir konuda kimin haklı kimin haksız olduğunu ortaya koymak için adli retorikten yararlanabilirsiniz. Bunun için elinizde yasalar, tanıklar ve sözleşmelerden oluşan üç etkili araç var. Savunduğunuz görüşler veya ortaya attığınız iddialar hiçbir zaman yasalara aykırı olmamalı. Karşı taraf böyle bir görüş ortaya attığında, bunun yasaya uygun olmadığını göstermelisiniz. Bunun için de tabii ki, başta anayasa olmak üzere yaptığınız işle ilgili temel kanunları öğrenmelisiniz. Örneğin yaratıcılık gerektiren bir iş yapıyorsanız, telif haklarını düzenleyen 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu‘nu çok iyi bilmelisiniz. Bu kanuna aykırı hiçbir söylem geliştirmemelisiniz. Yapılan işlerle ilgili tanıklar zaman içinde olayları farklı değerlendirebilir. Yaptığınız yazışmaları dosya veya kayıt altında tutarak adli retorik bağlamında başarılı sonuçlar elde edebilirsiniz. İşinizle ilgili düzenlenen sözleşmeleri de çok iyi incelemeli, gereken hususların yerine getirilip getirilmediğini takip etmelisiniz.
İş hayatında törensel retorik ne zaman ve nasıl kullanılabilir?
İş hayatında törensel retoriği şirketiniz ve çalışanlarınız için anlamlı günleri veya başarıları kutlamak için kullanabilirsiniz. Bu bir çalışanın doğum günü kutlaması da olabilir, şirketinizin kuruluş yıl dönümünü kutlama etkinliği de olabilir. İş hayatında törensel retoriği kullanırken çalışanları ve şirketinizi övebilir, rakip firmalardan ve çalışanlarından üstün yönlerinizi ön plana çıkarabilirsiniz. Çalışanların ve şirketinizin hangi yönlerden üstün olduğunun altını çizerek ekibinizde ortak bağları ve aidiyet duygusunu güçlendirebilirsiniz. Şirketinizde satış başarılarını kutlamak için etkinlikler düzenleyebilir, bu başarılarda emeği bulunanları öven kısa konuşmalar yapabilirsiniz. İnsanları onurlandırmak hem aidiyet bağlarını güçlendirir, hem de yeni başarılar için doğal bir istek yaratır. Bu tür konuşmaların her birine önceden çok iyi hazırlanmalı, her seferinde aynı ve klişe ifadeler kullanmamalısınız. Ekip önünde ne kadar güzel ve etkili konuşursanız, ekibin size duyduğu saygı ve sevgiyi o kadar güçlendirebilirsiniz. Bu konuda başarılı sonuçlar alabilmeniz için çalışanları iyi tanımanız, hangi konularda yüksek değerlere sahip olduklarını bilmeniz gerekir.
İş hayatında retorikte logos, ethos ve pathos nasıl kullanılabilir?
İş hayatında retoriği kullanırken geliştireceğiniz tüm argümanların biçim ve içerik yönünden akla uygun olmasına dikkat etmelisiniz. Akla uygun olmayan bir argüman ürettiğinizde karşı taraf bunu kolaylıkla çürütebilir. Ethos konusunda hem insanlığın ortak değerlerini, hem de şirketinizin sahip olduğu değerleri akılda tutmalısınız. Şirketiniz hangi değerleri üstün tutuyorsa, kullanacağınız retorik şekillerinde bu değerleri gözetmelisiniz. Pathos konusunda ise aile duygusuna öncelik verebilirsiniz. İş hayatıyla ilgili yapılan pek çok çalışma, personel sayısı 150’yi aşan şirketlerin diğer şirketlerden çok daha zor yönetildiğini göstermekte. Çalışanlar arasında ortak bağları güçlü tutamayan şirketler istedikleri başarıya ulaşamamakta. İş hayatınızda retorik kullanırken pathos unsuru bağlamında aile duygusuna öncelik verirseniz ilişkileriniz güçlenir, hedeflerinize ulaşma şansınız artar. Bu konuda özellikle törensel retorik çok faydalı olabilir. Halihazırda devam eden koronavirüs salgını ve uzaktan çalışma sistemi nedeniyle şirketinizde ortak bağların zayıfladığını gözlemliyorsanız, online etkinlikler ya da söyleşiler düzenleyerek bu bağları güçlendirebilirsiniz. Bu tür etkinlikler törensel retorik için iyi bir fırsattır.
Aristoteles’in Retorik eserini henüz okumadınız mı?
Aristoteles’in Retorik eserinde yaptığı çözümlemeleri kısa bir blog yazısına sığdırmamız mümkün değil. Retorikte sahip olduğunuz doğal yetenekleri geliştirmek, farkındalıklarınızı arttırmak ve iş hayatında başarılı olmak için bu kitabı mutlaka okumanızı tavsiye ederiz. Retorikte bilgi ve farkındalıklarınızı arttırarak iş hayatında karşılaştığınız engellerle daha kolay başa çıkabilirsiniz. Günümüzden yüzlerce yıl önce yazılan bu kitapta Aristoteles, retoriği tüm yönleriyle inceliyor, artılarını ve eksilerini gösteriyor. Hocası Platon’dan farklı olarak, retoriğin tümüyle zararlı olduğuna inanmıyor, retorikten nasıl yararlanılabileceğini somut örneklerle detaylı şekilde açıklıyor. Yaptığı çözümlemelerin kusursuzluğu, Retorik’in yüzlerce yıldır bir başyapıt olarak değerlendirilmesini sağladı. Bu güzel kitabı henüz okumadıysanız, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları tarafından yayınlanan Ari Çokona çevirisi iyi bir seçim olabilir. Piyasada Retorik’in farklı kişiler tarafından yapılan pek çok çevirisi mevcut. Ari Çokona çevirisinin özelliği, metnin Yunanca aslından çevrilmiş olmasıdır.
Tüm okurlarımıza sağlıklı, keyifli ve bol kazançlı günler diliyoruz…
